आरसा
©® ज्योती रानडे
“अग बेताने लाव हं आरसा भिंतीवर. खात्री करून घे की तो हलणार नाही. पडला बिडला तर आफत.उगीच तडा नको जायला आरशाला!” आजी काळजीत म्हणाली. मी १५-१६ वर्षाच्या वयाला साजेसं उत्तर दिले,”होय ग! बघ ना खिळा किती घट्ट लावला आहे. आता आरसा कशाला हलेल?”
आजी आरशात बघून केस विंचरू लागली. आजी लावण्यवती होती. गोरीपान, सरळ नाक, काळे,प्रेमळ डोळे आणि लांबसडक केस असणारी आजी वयाच्या ८१ व्या वर्षी देखील खूप कामं करायची. घरात गाई होत्या त्यांची काळजी घ्यायची. मी भेटले की मला “ऊन ऊन दूध पी ग आपल्या घरच्या गाईचे” म्हणून आग्रहाने गरम दूध प्यायला लावायची.
“आजी तू किती छान दिसतेस ग! तुला आरशात स्वत:चं रूप बघून काय वाटतं ग?” मी विचारलं.
ती म्हणाली, “माणसाला स्वतःचे आरशातलं प्रतिबिंब किती भुरळ पाडतं..नाही? १८ वर्षाची होते बघ लग्न झालं तेव्हा. तेव्हा वाटायचं आपण बऱ्या दिसतो पण परत वळून त्याच दर्पणात बघताना वयाचे नंबर उलटे कधी झाले हे कळलंच नाही. कुठल्या रूपाचा अभिमान बाळगायचा ग? जे रोज बदलणारं आहे त्याचा?” म्हणून ती हसली. तिचा सुरकुतलेला हात मी हातात घेतला. कित्येक आयुष्य फुलवणारे ते हात हातात घेताच काही वेगळीच स्पंदने जाणवत.
“दर्पण कधी खोटं बोलत नाही बरका..तिथे स्वत:ला आपले अंतरंग लख्ख दिसते. जसे भाव मनात तशा भावना चेहऱ्यावर. काही फसवाफसवी नाही. सगळा देखावा बाहेरच्या जगासाठी.. इथे मात्र “स्व”रूप बघायचं! साध्या डोळ्यांना जे दिसतं त्याच्या पल्याड जाऊन! “अवघेची झाले देह ब्रम्ह” अनुभवायचं.” आजी म्हणाली. आजीचा ज्ञानेश्वरीचा गाढा अभ्यास होता.
मला आजीचे बोलणे त्यावेळी फारसे कळले नव्हते पण मनात कुठेतरी कोरले गेले की घरातल्या आरशाला तडा जाऊ नये. अग,आजी, काच, आरसा या फुटणाऱ्या गोष्टी आहेत. त्या कधीमधी फुटणारच ग. अशी अंधश्रद्धा नसावी. काही होणार नाही आरसा फुटला तर. कधी कधी कावळा बसायला व फांदी तुटायला गाठ पडते एवढच.” मी तारे तोडले.
आजी म्हणाली,” मी चार पुस्तके शिकलेली नाही पण मला एवढं समजतं की भेगा, तडा या गोष्टी काहीतरी तुटले, विभक्त झाले असे दर्शवतात ना? म्हणून ते बरे वाटत नाही. अग, माणूस ज्या गोष्टींना अशुभ मानतो त्याला तशी कारणं झालेली असतात. तरीपण चुकून गेला तडा तर घाबरून जायचे कारण नाही. तो आरसा फक्त काढून टाकला म्हणजे झालं. तुमच्या वास्तुशास्त्राच्या बायका तेच सांगतात की ग!”
मध्यंतरी मी हा संवाद विसरून गेले होते. पण मी जेव्हा “एंटर द ड्रॅगन ” हा ब्रूस ली चा सिनेमा बघितला तेव्हा तो संवाद मला परत आठवला. आठ हजार आरसे वापरून बनवलेला “एंटर द ड्रॅगन” मधला आरसेमहालाचा सीन मला अस्वस्थ करून गेला. या आरसे महालात ब्रूस ली ला स्वतःच्या व शत्रुच्या हजारो प्रतिमा दिसतात. शत्रु नक्की कुठे आहे हे शोधण्यासाठी ब्रुस ली मुठीने बरेच आरसे फोडत होता. ते अनेक फुटलेले आरसे मला कासावीस करत होते. या प्रसंगाचे चित्रीकरणं करताना म्हणे कॅमेरामन व ब्रूस ली त्या आरसेमहालात १५ मिनिटाहून जास्त वेळ उभे राहिले तर त्यांना मळमळून उलट्या होत असतं. ते ऐकून मला माझी अवस्थता कुठून आली ते थोडंफार कळलं…
आरशामध्ये कुठलही रूप नाही. जेव्हा त्यात रूप दिसते तेव्हा तिथे व्यक्ती समोर असावी लागते. आरशाला तडा गेला तर त्यातल्या रूपालाही तडा जातो. आपलं रूप तडाहीन, अखंड, एकसंघ सदोदित दिसलं तरच आरशात बघणं आनंद देईल.
आजी शेवटी शेवटी थकली होती तेव्हा मी तिला भेटायला गेले होते. नेहमीप्रमाणे तिने ऊन ऊन दूध प्यायला दिले. ती म्हणाली, “असा का चेहरा तुझा? माझी काळजी करू नको. तुला वाटत असेल मी आजारी आहे पण मी उत्तम आहे अग! गेल्या काही वर्षात माउलीनी खूप काही शिकवले. मी त्यांना म्हणाले सुद्धा, “हे ज्ञान आधी मिळाले असते तर आयुष्य अजून चांगले जगता आले असते.” ती वातावरण हलकं करायचा प्रयत्न करत होती.
“तो आरसा आण बरं इकडे.” मी आरसा तिच्याकडे नेला. तू आलीस पण माझा अवतार कसा आहे ते पण बघितलं नाही!” मी आरसा घेऊन आले व तिच्यासमोर धरला. मी एकीकडे, मधे आरसा व पलिकडे ती असं ते चित्र बघताना मला गलबललं. आज ती जिथं होती तिथं मी उद्या असणार होते. आरसा कदाचित तोच असेल.. तिने हातानं केस सारखे केले. चेहऱ्याला पॉंड्स कोल्ड क्रीम लावले आणि हसून म्हणाली, “कशी दिसते मी?” तिच्या थकलेल्या चेहऱ्यावर तेज दिसत होतं.
मी बळेबळेच हसले, “आजी तू कायम छानच दिसतेस. तू तुला कशी वाटतेस?” आजी हळू उठून बसली आणि म्हणाली, “अग, तुला एक गुह्य सांगते बरं! हल्ली आरशात बघताना मला मी दिसतच नाही. मला फक्त दोन्ही हात कटीवर ठेवलेले सावळे सुंदर रूप मनोहर असलेला विठ्ठलच दिसत रहातो. इतकी छान मी कधीपासून झाले ग?”
मला काय बोलावं कळेना. माझे डोळे भरून आले.
दर्पणी पाहता रूप न दिसे वो आपुले।
बाप रखुमादेवीवरू मज ऐसे केले ॥
ज्ञानेश्वरीचा अभ्यास करता करता ती ज्ञानेश्वरी कधी जगायला लागली तिचं तिलाच कळलं नव्हतं.
“हे हल्लीचं माझं रूप मला फार आवडतं. आता कशाचीही काळजी नाही. असाच फुललेला मोगरा बघत, कृतार्थ मनाने विठ्ठला बरोबर जायचं आहे. तू लहान आहेस पण तू सुध्दा दर्पणातलं तुझ्या रूपाचा शोध घेत रहा..ये जवळ अशी. बस इथे.” ती प्रसन्न हसली. मी तिचा सुरकुतलेला हात हातात घेऊन तिच्याजवळ बसून राहिले. ज्या अस्तित्वाचा विठ्ठलात लोप झाला होता ते दिव्य हात माझ्या हातात होते.
तब्येत एवढी बरी नसताना, अंगात त्राण नसताना ही शांती, हे समाधान, हे निरागस हास्य कुठून येत असेल? फुललेला मोगरा कसा दिसत असेल?
ज्या दिवशी दर्पणी पाहताना आपले रूप न दिसता केवळ विठ्ठल दिसू लागेल त्यादिवशी!
©® ज्योती रानडे