वही गायन धनगरी गज नृत्य
धुळे वं जळगावातील महासंस्कृती मोहत्सव! भाग चवथा
वही गायन धनगरी गज नृत्य
महासंस्कृती मोहत्सव! भाग-1 महासंस्कृती मोहत्सव!भाग-2 महासंस्कृती मोहत्सव भाग-3
खान्देशी वही गायन धनगरी गज नृत्य
वही गायन
वही गायन हां खान्देशातील गायनाचा लोक प्रकार आहे. वही हां अहिराणी शब्द आहे. त्याचा मराठी अर्थ ओवी आहे. या वहीचं अनेक वचन वह्या. या वह्या अनेक प्रकारच्या आहेत. त्यात जात्या वरच्या ओव्या आहेत, भक्तांच्या ओव्या आहेत. कानबाईच्या गायच्या वह्याओव्या आहेत. स्त्री पुरुष दोघेही आपल्या वाह्यांचे स्वतंत्र प्रकार सांभाळून आहेत. जैत रे जैत हां चित्रपट आपल्यातील अनेकांनी पाहिला असेल. त्यातील बहुतेक गाण्याच्या चाली या खान्देशी वह्यावर आणि ओव्याच्या संगितावर आधारीत आहेत. या ओव्या दोन प्रकारच्या वाद्यावर गायल्या जातात. एक डफ आणि दुसरं डांगा. यांना बासरीच्या सुरांची साथ असतें.
आता हार्मोनियमही वाजवितात. डांगा म्हणजे डंका. याचा आकार शंकराच्या डमरू सारखा असतो. पण डमरू पेक्षा डान्ग मोठी असतें. काशीत शिव किंवा गंगेची आरती करताना हे डांगा सारखं वाद्य वाजवील जातं. जैत रे जैत चित्रपटात,असं एखाद पाखरू वेल्हाळा त्यालां सामोरं जातं आभाळ
या गाण्याची चाल आणि वाद्य हे खान्देशी वही गायनावर आधारीत आहे. तसेच
अहिलाड पहिलाड दामुजी सोनार
त्यांनी का घडील तोडीयांचे जोड
आशा भोसले यांनी जैत रे जैत चं हे गाण गायले आहे. हे खान्देशी वहीचा प्रकार जसाच्या तसा चित्रपटात घेतलां आहे. शब्द, चाल सर्वं तेच आहे.
आमचे एक मित्र आहेत विनोद ढगे यांनी वही गायनावर खूप मोठे संशोधन केले आहे. खरे तर विनोद ढगे हे मूळचे अहमदनगर जिल्ह्यातील आहेत. पण आता ते जळगावला स्थाईक झाले आहेत. त्यांनी या वही गायनातील सामर्थ्य ओळखले. गावोगाव भेट देऊन वही गायन संघ उभे केले त्यांच्या स्पर्धा घेतल्या, महोत्सव भरविले आणि शासना कडून वही गायनालां, लोककलेचा दर्जा प्राप्त करून दिला. अशा कलांना उर्जित अवस्था यावी म्हणून सरकारनें दोन कोटी रुपये प्रत्येक जिल्ह्याला निधी दिला आहे.
धनगरी गज नृत्य
धनगरी गज नृत्य खांदेशात ठेलारी नावाची एक मेंढपाळ धनगर जमात आहे. ते मूळ कर्णाटकातून प महाराष्ट्रात, आणि तिथून ते खांदेशात स्थलांतरित झाले आहेत. कानडी भाषेत घुंगरालां गेज म्हणतात. हे गेज म्हणजे घुंगरू पायात घालून करायचं नृत्य ते गेज नृत्य. त्याचा अपभ्रश गज नृत्य झाला. आणि हे गेज/गज नृत्य करणारा तों गज्या.
या ठेलारी जाती सोबत एक होलार जातं असतें. होलार पूर्वीच्या काळी अस्पृश्य असायचे. हे होलार ठेलारी जातीचीं लग्न, नवरात्र, बारसे वगैरे प्रत्येक ठिकाणी वाजन्त्री म्हणून काम करतात. होलार ही तशी चर्मकार समाजाची एक पोट शाखा आहे. होलार यांच्याकडे डफ, सूर आणि सनई ही वाद्य असतात. ठेलारी शेळ्या मेंढ्या घेऊन भटकंती करतात.
पावसाळ्यात ते एका ठिकाणी राहुट्या उभारून चार महिने स्थिर असतात. या काळात ते नवरात्री याच ठिकाणी साजरी करतात. या नवरात्रीत ते देवकाठी उभारतात. 9 दिवस ते रोज रात्री या देवकाठी भोंवती नृत्य करतात. या नृत्यात एक मुख्य घाई गजी घाई असतें वं ईतर अनेक घायावर ते नृत्य करतात. त्यात, गजीघाई, गुडघ मोडी, लंगडी, घोड झकडी, पाय फेकी, भिलघाई, पाय सरकी, कोकणी अशा घायावर धनगर नृत्य करतात.
नृत्य संपल्यावर वान म्हणतात. वान म्हणजे कथा कथन असतें. एक कथा सांगतो आणि दुसरा त्याला होकार भरतो.
पहिला-हे ऐकानं ऐका वानय
दुसरा-भले भाई भले.
पहिला-ध्याननां देऊनय.
दुसरा-भले भाई भले.
पहिला-शब्द जाईन सुटूनय
दुसरा-भले भाई भले
पहिला-ए वरच्यानां वरय
दुसरा-भले भाई भले
पहिला-ए हस्तींनापूर नाम एक नगरय
दुसरा-भले भाई भले.
अशा प्रकार हे वान असत. या धनगरी कला सुद्धा आता लोप पावत चालल्या आहे. त्या वाचविण्यासाठी सरकारनें दोन कोटी रुपये निधी दिला आहे.
आता पर्यंत आपण चार भागातून एकूण आठ कलांची माहिती घेतली. बाकीच्या कला बघू पुढच्या भागात.क्रमश
बापू हटकर
