संत गाडगेबाबा जयंती

23 फेब्रुवारी संत गाडगेबाबा यांची आज जयंती

महाराष्ट्रातील थोर संत, समाजसुधारक आणि कीर्तनकार. संत गाडगेबाबा

संत गाडगेबाबा जयंती हे एक थोर आधुनिक मराठी संत व समाजसुधारक होऊन गेले. त्यांचा जन्म शेणगाव (जि. अमरावती ) येथे परीट जातीत 23 फेब्रुवारी 1876 रोजी झाला. वडिलांचे नाव झिंगराजी व आईचे सखूबाई. आडनाव जाणोरकार. त्यांचे मूळ नाव डेबूजी असे होते. तथापि त्यांचा वेश म्हणजे अंगावर फाटकी गोधडी आणि हातात गाडगे असा असल्यामुळे लोक त्यांना…’गोधडे महाराज’ किंवा गाडगे महाराज म्हणूनच ओळखत. 1912 मध्ये त्यांचा कुंताबाईशी विवाह झाला. परंतु संसारात त्यांचे मन रमले नाही. पुढे काही वर्षांनी घर सोडून तीर्थयात्रा करीत ते फिरू लागले. समाजातील कमालीचे अज्ञान, अनिष्ट चालीरीती व अंधश्रद्धा पाहून त्यांनी निरपेक्ष लोकसेवेचे व लोकशिक्षणाचे व्रत स्वीकारले.संत गाडगेबाबा जयंती

संत गाडगेबाबा जयंती भजन-कीर्तनांची आवड

लहानपणापासूनच त्यांना भजन-कीर्तनांची आवड होती. आणि त्यांची वृत्तीही धार्मिक व परोपकारी होती. समाजसुधारणेसाठी व लोकशिक्षणासाठी त्यांनी कीर्तनाचे माध्यम प्रभावीपणे वापरले. ते निरक्षर असले, तरी त्यांची भाषा सुबोध व सर्वसामान्यांच्या एकदम हृदयाला जाऊन भिडणारी होती. महाराष्ट्रात सर्वत्र तसेच गुजरात, कर्नाटक व आंध्र प्रदेशाच्या काही भागांत त्यांनी गावोगाव कीर्तने करून लोकजागृती केली. त्यांचा नैतिक उपदेश साधा व सर्वसामान्यांना उपयुक्त ठरावा असाच होता.

चोरी करू नये, कर्ज काढून चैन करू नये, दारू पिऊ नये, देवापुढे पशूंचा बळी देऊ नये, अशा प्रकारचा उपदेश ते आपल्या कीर्तनांतून मार्मिक उदाहरणे देऊन करीत. पारंपरिक, पारमार्थिक विषयांसोबतच व्यावहारीक व नैतिक विषयांचाही त्यांनी आपल्या कीर्तनांतून लोकजागृतीसाठी चांगला उपयोग करून घेतला.

स्वच्छता, प्रमाणिकपणा व भूतदया यांवर त्यांचा विशेष भर असे. तीर्थयात्रेच्या ठिकाणी ते जात, परंतु देवदर्शन न घेता मंदिराच्या बाहेर थांबून यात्रेकरूंची सेवा करीत व तेथील परिसर स्वतःच्या हातांनी स्वच्छ करी. खाण्यापिण्याच्या बाबतीतही त्यांचा कमालीचा साधेपणा होता. श्रीमंत भक्तांनी दिलेले चांगले अन्न ते भिकाऱ्यांना वाटून टाकीत आणि स्वतः गरिबाच्या घरची चटणी- भाकरी मागून आणून खात.

लहानपणापासूनच ते जातिपंथ भेदातीत होते. जातिभेद नष्ट करून एकजिनसी समाज निर्माण व्हावा, असे त्यांना मनापासून वाटे व त्या दृष्टीने यांचे आचरण आणि प्रयत्‍नही असत. पंढरपूर, नासिक, त्र्यंबकेश्वर, आळंदी इ. ठिकाणी यात्रेकरूंचे अत्यंत हाल होत, म्हणून त्यांनी त्यांच्या सोयीसाठी प्रशस्त धर्मशाळा बांधल्या. विदर्भातील ऋणमोचन येथे त्यांनी लक्ष्मीनारायणाचे मंदिर उभारले व नदीवर घाटही बांधला. अनेक ठिकाणी त्यांनी गोरक्षण संस्थाही उभारल्या, तसेच अनाथांसाठी व अपंगांसाठी अनेक प्रकारे कार्य केले. समाजसेवा करणाऱ्या अनेक संस्थांनाही त्यांनी उदारहस्ते देणग्या दिल्या.

अनेक ठिकाणी देवाधर्माच्या नावावर चालणारी पशुहत्या त्यांनी बंद केली. अध्यात्माच्या जंजाळात न शिरताही, संसारातच राहून ईश्वरभक्ती करता येते, अशी साधी व सरळ शिकवण त्यांनी समाजास दिली. संत तुकाराम महाराज आमचे गुरू आहेत. व माझा कोणीही शिष्य नाही, असे ते म्हणत. त्यांनी म्हटल्याप्रमाणे त्यांची गादी अथवा मठ कोठेही निर्माण झाला नाही.

शिक्षणप्रसार

समाजात शिक्षणप्रसार करून अनेक शिक्षणसंस्थांना त्यांनी मदत केली. लोकांची त्यांच्यावर नितांत श्रद्धा होती. त्यामुळे लोकांनी त्यांना विपुल पैसा दिला. तो सर्व त्यांनी लोकोपयोगी कार्यात वेचला. त्यांनी उभारलेल्या सर्वच संस्थांचा कारभार विश्वस्त मंडळेच पाहतात.

ज्याच्या मनामध्ये सर्वच प्राणिमात्रांच्या बाबतीत दया, ममता आणि कारुण्य आहे. त्यांनाच संत म्हटले जाते. अशी धारणा कीर्तनकारांच्या परंपरेत आहे. त्यामुळे गाडगे बाबा हे खऱ्या अर्थाने संतच होते. गाडगे बाबांनी समाजात उतरून जेंव्हा कार्य सुरु केले, तेंव्हा प्रबोधनाकरता महाराष्ट्राच्या परंपरेचा कणा असणाऱ्या कीर्तनाचे माध्यम निवडले. कीर्तने किंवा प्रवचने म्हटले की त्यामध्ये पोथ्या पुराणांचे संदर्भ, ओव्यांचे निरूपण किंवा पौराणिक कथा हा भाग असतोच, परंतु गाडगे बाबांच्या कीर्तनामध्ये…
तुकोबारायांचे अभंग आणि कबीरांचे दोहे याव्यतिरीक्त अन्य काहीही नसे. ते आपल्या कीर्तनातून स्वच्छता, समानता आणि शिक्षण याचाच प्रसार करत असत. अंधश्रद्धा, जातीभेद, अनिष्ट रूढी, अस्पृश्यता यांच्यावर कडाडून हल्ला करणारे गाडगे बाबा भजन कीर्तनातून लोकांना तासनतास खिळवून ठेवत असत. गाडगे बाबांचे कीर्तन अज्ञजन, अडाणी, उपेक्षित आणि भरकटलेल्या समाजाला मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी असे.

किर्तन हा गाडगे बाबांचा श्वासच म्हणावा लागेल

आचार्य अत्रेंनी सांगितल्याप्रमाणे “सिंहाला पाहावे वनात, हत्तीला पहावे पाण्यात तर गाडगेबाबांना पाहावे कीर्तनात” हजारोंच्या समुदायापुढे बाबा किर्तनाला उभे राहिले की बस्स ते त्यांचे राहत नसत, बराच वेळ दाटून आलेले आभाळ जसे गडगडून बरसायला लागते तसे, वंचित, पिडीत अज्ञजनांच्या दुःखद स्थितीने मन भरून आलेल्या बाबांची वाणी गडगडू लागे…“गोपाला गोपाला देवकी नंदन गोपाला” हे भजन ते इतके तल्लीन होउन गात असत की श्रोते सुद्धा अगदी त्या भजनामध्ये बुडून जात असत. काव्य, दोहे, अभंग आणि वऱ्हाडी बोलीतील विनोद यांची भरगच्चं मेजवानी असणारे त्यांचे किर्तन दलितांच्या, अज्ञजनांच्या दुभंगलेल्या मनाला सावरत, धीर देत अखेर प्रबोधनाच्या मार्गावर घेऊन जात असे.

“दगडात देव पाहू नका, माणसांत देव पहा”

“दगडात देव पाहू नका, माणसांत देव पहा”असा संदेश ते आपल्या कीर्तनातून देत असत हे सत्य आहे. परंतु त्याच बरोबर भजन आणि नामस्मरण करत स्वतःच देवत्वाला पोहोचण्याचा दिलेला संदेश आपण नाकारू शकत नाही. त्यांच्या अखेरच्या किर्तनामध्ये गाडगे बाबा स्पष्टपणे म्हणतात की, स्वतः मध्ये देवत्व आणले तर बाहेर देव शोधायची गरजच नाही. या साठी त्यांनी संतश्रेष्ठ तुकोबारायांच्या अभंगाचा संदर्भ दिलेला आहे, तुकोबाराय म्हणतात…
“देव पाहण्यासी गेलो अन स्वतः देवची झालो” म्हणजे भगवंताच्या नामस्मरणाचा महिमा इतका अगाध आहे की, त्याचे नामस्मरण करणारा भक्त हा अखेर देवत्वाला पोहोचतो.

संत व सुधारक या दोन्हीही वृत्ती गाडगे महाराजांमध्ये होत्या. तुकारामांप्रमाणे ठणकावून सत्य सांगण्याचे धैर्य बाबांमध्ये होते, जनसंपर्क होता, सुशिक्षित समाजथरातील काही लोकं स्त्रिया आणि अतिशूद्र या सर्वांना तुच्छ समजला जात होता. स्त्रीपुरुषांना एकत्र बसवून, म्हणजे भेदाभेद, स्पृश्यास्पृश्यता संपूर्ण बाजूस घालवून हरिभक्तीचा रस चाखण्यास सर्व वर्गातील, सर्व थरातील बायाबापडी, श्रीमंत व गरीब वगैरे सर्व एकत्र करून गोपाला गोपाला देवकीनंदन गोपाला असे गावून घेत होता. बाबांची कीर्तने एकल्यानंतर तुकाराम व जोतीबाची शिकवण लोकांप्रत वाहत होती. अशा महामानवाने…
20 डिसेंबर 195 रोजी अमरावती मधील ऋणमोचन येथील पेढी नदीवर आपला देह ठेवला, आणि या जगाचा निरोप घेतला.

अमरावती विद्यापीठाला संत गाडगे बाबा अमरावती विद्यापीठ असे नाव दिले आहे.

संत गाडगेबाबांचा दशसूत्री संदेश गाडगेबाबा प्रबोधन काव्य

भुकेलेल्यांना…
अन्न
तहानलेल्यांना…
पाणी
उघड्यानागड्यांना…
वस्त्र
गरीब मुलामुलींना…
शिक्षणासाठी मदत
बेघरांना…
आसरा
अंध, पंगू रोगी यांना…
औषधोपचार
बेकारांना…
रोजगार
पशु-पक्षी, मुक्या प्राण्यांना…
अभय
गरीब तरुण-तरुणींचे…
लग्न
दुःखी व निराशांना…
हिंमत
गोरगरिबांना…
शिक्षण

हाच आजचा रोकडा धर्म आहे !
हीच खरी भक्ती व देवपूजा आहे !!

संत गाडगे महाराजांचे अनमोल विचार

● देव दगडात नसून तो माणसांत आहे.

● अडाणी राहू नका, मुला – बाळांना शिकवा.

● आई – वडिलांची सेवा करा.

● जो वेळेवर जय मिळवितो तो जगावरही जय मिळवतो.

● दगड धोंड्याची पूजा करण्यात वेळ आणि शक्ती वाया घालवू नका.

● दान घेण्यासाठी हात पसरू नका, दान देण्यासाठी हात पसरा.

● दुःखाचे डोंगर चढल्याशिवाय सुखाचे किरण दिसत नाही.

● धर्माच्या नावाखाली
कोंबड्या – बकऱ्या सारखे मुके प्राणी बळी देऊ नका.

● माणसाचे खरोखर देव कोण असतील तर ते आहेत,
आई – वडील.

● माणसाने माणसाबरोबर माणसासारखे वागावे हाच बोध मी ग्रहण केला आहे.

● विद्या शिका आणि गरिबांना विद्येसाठी मदत करा.

● शिक्षण हे समाज परिवर्तनाचे साधन आहे.

● शिक्षणाने माणसाचे जीवन फुलते आपण या जगात कशासाठी आलोत हे कळते.

● सगळे साधू निघून गेले आहेत आता उरले फक्त चपाती चोर.

● हुंडा देऊन किंवा घेऊन लग्न करू नका.

समाजातील अज्ञान, अंधश्रद्धा, भोळ्या समजुती, अनिष्ट रूढी-परंपरा दूर करण्यासाठी त्यांनी आपले पूर्ण आयुष्य दिले. अशा या महान समाजसुधारकास विनम्र अभिवादन.

अहिरानी निरुपण पुस्तक संत तुकाराम ना आगाजा

Khandeshi Ahirani Blogs

राज्यसभेवर खान्देशातून किती लोक घेतले?

खान्देशी कलावंत दिनेश चव्हाण यांना दादासाहेब फाळके पुरस्कार

सातवे अहिराणी साहित्य संमेलन अध्यक्ष ओळख

कान्हदेशी विविध बोली लेखपट